Geçtiğimiz yıl Oxford sözlüğü, 2024’ün kelimesi olarak “beyin çürümesini” (brain rot) seçti. Bu seçim, modern yaşamın belki de en görünmez ama en etkili tehlikelerinden birini gözler önüne serdi: Düşünsel çaba gerektirmeyen, yüzeysel ve hızlı tüketilen dijital içeriklerin beynimizi adım adım uyuşturması.
Bir psikolog olarak, son yıllarda özellikle ergen ve genç yetişkin danışanlarda dikkat dağınıklığı, motivasyon eksikliği, odaklanma güçlüğü, düşünme süreçlerinde yavaşlama ve duygusal dalgalanmaların arttığını gözlemliyorum. Bu belirtiler ne yazık ki sadece bireysel değil, toplumsal bir sorunun yansıması: Bilinçsiz dijital içerik tüketimi.
“Beyin Çürümesi” Nedir?
“Beyin çürümesi”, sürekli olarak düşük kaliteli, kolay sindirilen ve genellikle eğlence odaklı içeriklere maruz kalmanın, zihinsel becerilerimizi ve derin düşünme kapasitemizi köreltmesidir. Bu kavram, yalnızca zihinsel yorgunlukla açıklanamaz; aynı zamanda kimlikten uzaklaşma, özgün düşünce üretme yetisinin zayıflaması ve bir çeşit zihinsel tembelleşme sürecini de içerir.
Sosyal medya platformları, kullanıcıya “sonsuz içerik” sunma üzerine kurulu. Algoritmalar, dikkatimizi çekecek, duygularımızı tetikleyecek ve bizi daha uzun süre ekran başında tutacak şekilde programlandı. Ancak insan zihni, sürekli bu hızda uyarılmaya uygun bir yapı değil. Derin düşünme, dikkat verme ve üretkenlik, yavaşlıkla ve sessizlikle beslenir.
Çocuklar ve Gençler Daha Riskli
Sosyal medyanın çocuklar üzerindeki etkileri, geleceğimiz adına daha da kaygı verici. Araştırmalara göre, gençlerin yüzde 59’u sosyal medyada siber zorbalığa maruz kalıyor. “Beğeni” ve “yorum” gibi anlık geri bildirimler, dopamin sistemini uyararak bağımlılığa benzer bir etki yaratıyor. Bu da sosyal medyayı, tıpkı bir madde gibi, “yeniden kullanmak isteme” dürtüsünü tetikleyen bir araca dönüştürüyor.
Sosyal medya bağımlılığı; ders başarısında düşüş, uyku bozuklukları, düşük benlik saygısı, kaygı, depresyon, yalnızlık ve hatta beden memnuniyetsizliği ile yakından ilişkili.
Ne Yapmalı? Nasıl Korunmalı?
Sosyal medyadan tamamen uzak durmak belki de gerçekçi değil, ancak bilinçli kullanım mümkün. İşte hem bireyler hem ebeveynler için birkaç öneri:
- Dijital içerik diyeti yapın: Her içerik sizi beslemez. Ne izlediğinize ne kadar süre geçirdiğinize dikkat edin. Eğlendirici olduğu kadar öğretici ve düşündürücü içeriklere yönelin.
- Ekran süresi sınırı koyun: Özellikle çocuklar için ekran süresi kritik. Amerikan Pediatri Akademisi, 6 yaş altı çocuklar için günde maksimum 1 saat ekran süresi öneriyor.
- Ailece ekran dışı zamanlar oluşturun: Yemek saatlerini, yürüyüşleri ya da kitap okuma zamanlarını ekranlardan uzak bir şekilde planlayın. Unutmayın, çocuklar en çok ebeveynlerini gözlemleyerek öğrenir.
- Sosyal medya detoksları uygulayın: Haftada bir gün telefonunuzu bir kenara bırakıp doğayla, insanlarla ya da kendinizle zaman geçirin.
- İdeal hayat illüzyonuna karşı uyanık olun: Sosyal medyada gördüğünüz “kusursuz hayatlar”ın çoğu gerçek değil. Çocuklarınıza ve gençlere bu konuda farkındalık kazandırmak, kıyas baskısını azaltır.
Otantik yaşamla “beyin çürümesi” arasında bir tercih yapmak zorundayız. Gerçek hayatın içinde, düşünerek, hissederek ve üreterek var olmak mı, yoksa başkalarının hayatlarını izleyerek zaman ve kimlik kaybı yaşamak mı?
Zihnimizi tıpkı bedenimiz gibi korumak, beslemek ve güçlendirmek zorundayız. Sosyal medya çağında güçlü bir zihinsel bağışıklık sistemi oluşturmak, artık bir lüks değil; bir gereklilik.