Su şişesinden diş fırçasına, alışveriş poşetinden saklama kabına, kulaklıktan cep telefonuna, televizyondan bilgisayara, üzerimizdeki giysilerden arabalara...
Plastikler her yerde!
Peki plastiği kim icat etti? Plastikler neden bu kadar yaygın kullanılıyor ve nasıl bu kadar popüler hâle geldi? Plastikler çevreye nasıl zarar veriyor? Şimdi gelin hep birlikte plastiğin icat hikâyesine ve günlük hayatımızı nasıl etkilediğine yakından bakalım.
Plastik sözcüğü, “biçimlendirme” anlamındaki Yunanca plastikos sözcüğünden geliyor. Plastik, karbonun (C) hidrojen (H), oksijen (O), azot (N) ve diğer organik ya da inorganik elementler ile oluşturduğu monomer adı verilen, basit yapıdaki moleküllü gruplardaki bağın koparılarak, polimer adı verilen uzun ve zincirli bir yapıya dönüştürülmesi ile elde edilen malzemelere verilen genel bir isimdir.
Plastik, İngiltere Birmingham’da, “Parkesin” adıyla, nitroselüloz, kâfur ve alkolün karışımıyla Birmingham kentinde Alexander Parkes tarafından icat edildi. O dönemlerde plastik yerine kalıpla şekil verilecek malzemeler için kauçuk kullanılıyordu. Parkes icadını 1862 yılında Büyük Uluslararası Fuar’da dünyaya gösterdi.
Yıllar sonra, 1907'de Leo Baekeland ilk sentetik termoset plastik olan Bakalit'i icat etti. Baekeland'ın buluşu, elektrik izolatörleri, telefon kılıfları ve mutfak eşyaları da dahil olmak üzere geniş bir ürün yelpazesinin yaratılmasına yol açtı.
Plastikler doğada hazır bulunmaz, doğadaki elementlere insan tarafından belli bir sıcaklık ve basınç altında, katalizör kullanılarak monomerlerin reaksiyona sokulması ile elde edilir. Plastikler petrol rafinerilerinde kullanılan ham petrolün işlenmesi sonucu arta kalan malzemelerden elde edilir. Yapılan araştırmalara göre dünyadaki petrolün sadece % 4 lük bir kısmı plastik üretimi için kullanılmakta.
Maliyetinin düşük, hafif ve dayanıklı olmasının yanı sıra kolaylıkla işlenebilmesi ve kalıba dökülebilmesi nedeniyle plastik birçok malzemenin yapımında kullanılıyor ve hayatımızı kolaylaştırıyor.
Plastikler, doğada uzun süreler çözülmeden kalabildiği için plastik çöpleri dünya çapında doğaya zarar veriyor. Bazı hayvanların midelerinde birikerek veya bedenlerine dolaşarak ölümlerine yol açabiliyor. Ayrıca mikroplastik denen küçük parçacıklara ayrılarak suya, hayvanlara ve bu iki kaynaktan da insan bedenine geçiyor.
Doğada çözülmesi çok uzun yıllar alan plastik atıklar, uzun yok olma sürecinde besin zincirine girerek toprak ve su kirleticileri olarak çevreye verdiği olumsuz etkilerden dolayı ekosistemin dengesini de bozuyor.
Plastiklerden gelen toksinler güneşle temasa geçtiğinde kanserojen etki yaparak insan sağlığını tehdit edip ciddi sağlık sorunlarına yol açabiliyor. Naylon poşete sıcak koyulan ekmek, naylon poşetin sıcaklıkla tepkimeye girmesi sonucu insan için zehire dönüşebilmektedir.
2021 yılında yapılan bir çalışmada doğum sırasında plasentada ve bebeğin vücudunda mikroplastiklere rastlanmış. Çünkü mikroplastikler, yediğimiz ve içtiğimiz her şeye karışarak sağlığımızı tehdit ediyor. Uzmanlar, uzun süre plastiğin olumsuz etkilerine maruz kalmanın, bazı kanser türlerini tetikleyebileceğini söylüyorlar.
Dünya çapında yılda 400 milyon ton plastik üretiliyor
İlk plastik ürünün pazara sunulduğu 1907’den bugüne durdurulamayan bir hızla büyüyen plastik üretimi bugün dünya çapında insanlığın toplam kütlesinin üçte ikisine ulaştı. Dikkatsiz plastik kullanımımız ve tüketimimiz nedeniyle her yıl yaklaşık 400 milyon ton plastik üretmeye başladık. Bu ürünlerin yüzde 60’ı doğal çevre ve çöplüklerde birikiyor.
Okyanuslara karışan plastik miktarı her yıl 8 milyon ton
Dünya okyanus yüzeyinin neredeyse yüzde 40’ı plastik atıklarla kaplı. Bilim insanları, plastik tüketimimiz ve davranışlarımızın böyle devam etmesi durumunda 2030'da okyanuslarda balıktan çok plastik olacağı konusunda uyarıyor.
Atıklar Doğada Kaç Yılda Yok Oluyor?
Kağıt; doğada 2-5 ayda, plastik; 450 – 500 yılda, pet şişe; 400 – 450 yılda, pil: 300 yılda, meyve atıkları ise 3 – 6 ayda yok oluyor.
Dünyada her 1 dakikada 1 milyon plastik şişenin satın alındığını biliyor muydunuz?
Peki, yılda 500 milyar plastik poşet kullanıldığından haberiniz var mı?
2019 öncesi Türkiye'de, plastik poşet üretimi miktarının yıllık 35 milyar adet civarında olduğu ve bir kişinin yılda ortalama 440 plastik poşet kullandığı belirtilirken, 1 Ocak 2019'da başlatılan ücretlendirilmeyle Türkiye'de plastik poşet kullanımı yüzde 75 seviyesinde azaldı ve bu sayede 354 bin ton plastik atığın oluşması engellendi
Ayrıca bir plastik poşetin ortalama ağırlığı 8 gram olarak alındığında, yaklaşık 14 bin 640 ton sera gazı salımının da önüne geçilmiş oldu.
Plastik poşet kullanımındaki azalma oranları ile Türkiye'de plastik poşet üretimi için gerekli plastik hammadde ithali de azaltılarak, yaklaşık 2,44 milyar lira tasarruf edildi.
Dünyada plastik üretiminin büyük bir bölümü Asya ülkelerinde gerçekleşiyor. Ancak bunların çoğu düşük kalitedeki plastik ürünlerden oluşuyor. Çin, dünyanın en büyük plastik üreticisi olarak birinci sırada yer alıyor. Çin’i, Avrupa ülkeleri takip ediyor. Pek çok ülkede plastiğin çevreye verdiği zararlardan dolayı, plastik poşet kullanımını azaltmaya yönelik olarak çalışmalar yürütülmeye başlandı.
Dünya genelinde 60'dan fazla ülkede alışveriş poşetleri ücret karşılığında satılıyor. Bunlardan İsveç, Kanada, Finlandiya, İngiltere, Almanya, Fransa ve Japonya'da plastik poşetler ücret karşılığında temin edilirken Avustralya, Kamerun, Kenya gibi bazı ülkelerde kısmi veya tamamen yasak uygulanıyor.